SUNDA AKUR

SUNDA AKUR

cageur bageur bener

pinter tur singer

Jaman baheula di tanah Jawa (Djawa Dwipa) samemehna aya sakola atawa pesantren anu minangka disebut 

Kitab na Allah teh 

nya-eta bumi jeung langit , 

ari pangna disebut 

Kitabna Nu Maha Suci, 

sabab mungguh mahluk mah moal barisaeun nyieun, 

ari nu disebut huruf (letter) na lain cara ayeuna A,B,C, Alif, Be, Te, Se, Ha, Na, Ca, Ra, Ka …… lain !

Tah kaayaan nu aya dina satangkaraking bumi jeung satungkebing langit, 

saperti tatangkalan, jujukutan, sasatoan, seuneu, cai, taneuh jeung sajaba ti eta (sakabeh anu dijadikeun 

ku natuur, alam, 

nu kasaksi ku pancadria, 

eta aksara 

anu letterlijk (eces), 

sabab ku anggapan jalma baheula di tanah Jawa, aksara nu aya dina 

kitabna Nu Maha Suci (bumi-langit) teh cenah asalna ti Lohmahfud, 

kabeh huruf, kabeh bener, tur kaharti, ku sakabeh mahluk, nu lolong, nu torek jeung nu pireu oge bisa nyebut ( ngama na’an ku basa kabangsaannana), 

ana nyebut cau teh 

kana wujudna cau, 

nyebut kalapa teh 

kana wujudna kalapa, 

gunung kana gunung, 

pasir kana pasir, 

cai kana cai 

jeung saliana nya kitu bae ….. jadi lamun ku urang disaruakeun jeung nu ayeuna nya aya oge bedana, saperti kieu, ayeuna mah :

Ngaraosna (maracana) = diajar nyaho kana aksara jieun jalema, 

naha “alif, be, te, se, ha, na, ca, ra, ka atawa a,b,c”, sanggeusna wawuh kana hiji-hijina aksara, 

tuluy diajar deui ngahiji-hijikeun aksara tea, eta disebutna :

u kana cau

Ngaraji (ngahargada, nyaho pangajina aksara) 

upama be dijabar = 

ba, be wau dipees – bu…. babu, 

tah eta teh lain babu enyaan (jleg jadi babu tulen), 

tapi meureun ku maneh kaharti 

eta mah ngan babu aksara.

Sanggeusna 

barisa maraca jeung ngarajina, 

nya bukti ayeuna loba buku-buku nu dieusi kurupa-rupa aksara jeung basa nurutkeun kabisa anu boga jieun, 

maksudna “mere beja ku aksara tea”, 

jadi ana sakitu meureun tambah kahartina 

ku maneh yen dina 

saeusi buku teh 

ngan beja tina 

kanyahona sasama jelema….

Ari baheula 

jaman karuhun 

urang mah kieu :

Ngaraosna (maracana) = sanggeusna jelema

bisa usik malik 

sarta boga 

bahan ngomong 

tuluy diajar ngomong , ngomongkeun (nyebutkeun) naon nu katenjo, 

naon nu kadenge, 

naon nu ka ambeu 

jeung sajaba ti eta, 

jadi baheula mah 

ari nyebut gunung teh 

nuduh kana gunungna, 

pasir kana pasirna, 

cau kana cauna, 

nya lila-lila sanajan budak oge 

jadi nyaho kana wujudna 

anu disebut ku maranehannana, 

nu matak 

sakabeh kaayaan nu dijadikeun ku Nu Maha Suci ku karuhun urang 

disebut huruf, 

ari hartina 

sakabeh teu aya cawadeunnana 

jeung kabeh berguna, 

oge teu aya hiji mahluk 

nu bisa nurutan nyieun, 

geura pikiran bae ku maneh naha aya hiji mahluk nu bisa nyieun cau, 

paling bisa nyieun ku lilin, naha eta teh cau enyaan? Budak oge tangtu bisa nyebut eta ma cacauan ; 

digambar dina kertas 

nya disebut gambarna …..jeung hurufna tea 

aya itungannana dimana-mana sarua, 

ngan beda teh panyebut jelema 

nurutkeun kabangsaannana bae, 

saperti di Sunda mah disarebut cau 

ku Malayu mah pisang, 

ari wujudna mah 

eta-eta keneh bae. 

Palebah dieu sok 

rada asa enya, 

cek beja : dina 

kitab Nu Maha Suci 

hurufna kabeh 

ti Loh-Mahfud, 

lain meunang nyieun manusa, da meunang manusa mah ngan saukur tepi ka cenah atawa semet beja, 

henteu wujud cara huruf ti 

Nu Maha Suci.

Ngarajina : 

sanggeusna urang nyaho kana ngaran-ngarana, 

jeung ku geus lilana 

ngarasa hirup sakumbuh 

nu taya pegatna 

jeung eusina ieu donya, 

sok mustahil 

urang nepi ka teu nyaho pangajina (hargana) 

gening rata-rata alihtiar , 

nu ngaler, ngidul ngetan jeung ngulon nareangan 

nu huruf keur dirina atawa keur bangsana, 

sabab sakabeh geus ngarasa atawa 

ngaraos (ulah ngirung manana), 

seeneu teh: panas 

cai teh : tiis, 

dunya teh berguna 

lamun hade ngajalankeunnana.

Katerangan dongeng anu geus diterangkeun ku Mama di luhur, ringkesna ku Mama dibalikeun deui kieu : 

Jelema baheula mah :

Ngaraosna (macana) : nganyahokeun jeung ngingetkeun sarta 

nepi ka bisa ngucapkeun :

”Naon-naon nu 

ka ambeu, nu 

ka denge , nu 

katenjo jeung nu 

ka rasa”.

Ngarajina : 

Nyaho pangajina 

sakabeh nu aya di satangkaraking bumi satungkebing langit,

saperti: 

perlu make seuneu teh lantaran 

butuh ku panasna, 

cai ku tiisna jeung nyegerkeunnana jeung lian-liana deui.

Ngaraosna 

geus ulah make beja deui, estu karasa ku sorangan, sabab 

ku pamanggih jelema baheula, 

ari cek keneh cek keneh 

(beja keneh beja keneh) mah moal bisa jadi kapercayaan anu tetep.

          Sanggeusna : 

Ngaraos (maraca)

                              

 Ngaraji (nyao harga)

                              

Ngaraos (ngarasa)

tuluy diajar “boga rasa”

 …..sabab 

ku kayakinan jelema baheula, upama 

jalema geus baroga rasa, 

nu tangtu di dunya bakal aya katengtreman, 

dimana dunya tengtrem, pangeusina anu tangtu pinanggih jeung genah, ngeunah nepi ka raosna.

 ari hartina genah 

nya-eta 

“pangancikan rasa”

Ari ngeunah ? 

eta, katuangan raos !

Ari raos kapanggihna 

ku sakur jalema 

mun kabeh jelema 

geus baroga rasa!

Naon hartina “boga rasa” ? ari hartina boga rasa, 

nya-eta perasaan anu wajib dipigawe ku carana manusa nu make kamanusaan.

          

Naon hartina “kamanusaan” = ari kamanusaan nya-eta jalan-jalanna nyalametkeun dunya katut pangeusina, karena 

ku kayakinannana 

jelema baheula 

lamun salamet geus tangtu matak 

raosna.

Sabaraha pangajina ari Raos = ari raos mah pangajina teh geus moal aya nu bisa ngukur atawa ngira-ngira pihargaeunnana, 

kajaba ku nu geus bisa ngukur kujurna, 

ngimbang awakna, 

saperti kieu: 

Najan urang jadi miliuner, najan boga pamajikan jiga widadari, 

cicing dina gedong alus, awak jeung pakaian ditaretes ku emas jeung berlian, 

tapi 

ari teu raos kumaha ? …..sarta sabalikna: 

pakean rudin, 

imah butut, 

jeung batur lulus, 

ari raos ?......

jeung ari raos teh 

beunang oge dihartikeun 

“Aji Wiji” (bibiting kanyaho) ari pangna disebut 

bibit kanyaho, 

sabab: 

ku ahli ngaji rasa 

geus ditetepkeun ku kayakinannana, 

yen 

Raos teh jadi 

bibitna pangawasa pancadria, 

katerangannana kieu: 

mun euweuh Raos 

di badan urang, 

urang teh anu 

moal bisa ngambeu rupa-rupa ambeuan, 

mohal bisa nenjo 

rupa-rupa tetenjoan, 

mohal bisa ngomongkeun rupa-rupa omongan, jeung mohal bisa eling kana rupa-rupana elingan ….

malah lamun 

ku maneh kaharti, 

Raos teh nya-eta 

“Aji Dipa” (elmu papak) buktina nya kieu :

Raja tuang gula 

ngarasa amis !

Pangarit dahar gula oge ngarasa amis !

Raja ningali gajah !

Pangarit oge nenjo gajah !

Raja ngangseu nu seungit !

Pangarit oge ngambeu nu seungit !

Raja ngarungu anu ceurik !

Pangarit oge ngadenge nu ceurik !

Raja sasauran !

 Pangarit oge ngomong !

  Raja emut !

  Pangarit oge kudu inget !

Sakur nu nyaho kana 

Aji Dipa tangtu ngarti 

kana maksudna kaayaan nu gumelar, 

da tadi kapan 

geus bisa ngaraos (maraca) huruping dunya, 

nu dijadikeun ku 

Nu Maha Suci :

Sugan moal 

ngalangkahan pager, da pager teh aya maksudna nya-eta “wates”.

Sugan moal nyokot seuneu, lamun maneh butuh kutiis !

Sugan moal nyebut percaya, lamun maneh acan ngarasa !

Sugan moal milampah kalakuan anu goreng, da goreng teh temahna matak cilaka !

Sugan moal ngahina (nganyerikeun) ka sasama mahluk, da nyaho tunggal sa-Gusti!

Sugan moal nguntap ka karuhun, da urang lantaran asal gumelar teh ti anjeuna !

Sugan moal arek (boga maksud) ngaruksak sakur kaayaan nu dijadikeun ku Pangeran, 

moal rek nyieun teu ngeunahna rasa-rasana mahluk Pangeran, 

saperti 

7 rupa nu dilarang ku Karuhun :

1.     Madat    = 

nu aya matak ngaruksak badan jeung pikiran

2.     Maen     = 

nu aya matak ngaruksak rumah tangga

3.     Madon   = 

ngumbar shwat, nu temahna matak ngaruksak turunan

4.     Minum  = 

nu aya matak teu eling

5.     Maling   = 

nu matak ceda di dunya

6.     Mangani = ngarah-ngarinah, nipu ka pada kawula, euweuh deui kabisa ngan ngabeja-bejakeun “cenah” nyaritakeun nu teu wujud tur teu karasaeun ku batur, karana nu kitu panutupna jadi :

7.     Mateni = 

maehan rasa pribadi, 

euweuh kahayang, 

leungit budi jeung pangerti hirup alah-baian munding, karesepna ditutungtun, 

lolong sagalagalana, 

disebut hirup da paeh, disebut paeh da hirup, 

nya nu kitu nu ilahar disebutna “bangke hirup” 

bau kalakuannana, 

ari awak direreka, didangdanan ngarah jiga, mun kurang pek disetripan, estu ngabobodo dewek, marukana  ari 

Anu Maha Suci 

butuh ka pakean lahir, 

butuh ku basa carita, 

teu nyahoeun yen 

sakabeh nu dumadi, 

wujud katut rasana teh 

eta dijadikeun 

ku anjeun-Na.

Da ari 

kayakinan karuhun 

mah kieu :

Nu Maha suci teh 

“lain” 

syareat (lahir) 

tapi anu 

nyareatkeun (ngalahirkeun)!

“Lain” 

tarekat (gerak) 

tapi 

anu narekatkeun (ngagerakeun)!

“Lain” 

hakikat (rasa) 

tapi 

nu nga-hakekatkeun (ngaraoskeun)!

“Lain” 

marifat (eces) 

tapi 

anu nga-ma’rifatkeun (nga-eceskeun)!

jadi jigana karuhun mah moal percayaeun lamun ku urang : Gusti Nu Maha Suci 

disebut 

“linggih dina kursi gading” …….tapi sakituna omat ari kanu sejen mah ulah nyarita kitu bisi ditarimana lain ku harti, 

engke bisa jadi anu kitu sok ngambek teu puguh-puguh, sabab gampang pisan kaasupanana setan, ngaku-ngaku sabillulah, padahal mah 

pinuh ku napsu goreng nu ngaranjing, 

kadang2 ka maneh 

wani “mateni’ , 

ari manehna mah da geus puguh tadi oge geus disebut bangke hirup, 

paeh rasa kamanusaan, ngahirupkeun ka setanan, Adamna geus lali tapel, 

poho ka bangsa jeung basa, kasurupan ku nu sejen, 

ana ngomong teu kaharti, 

lir upama 

Satria ka siku ku Dewa geus ngajadi Buta Gede nya tuluyna jadi murka.

Jadi ringkesna 

“Aji Dipa” teh, 

ngandung harti yen 

Elmu Karuhun Nusa Jawa ti baheula tug ka kiwari 

henteu rek hianat jeung 

teu rek ngabedakeun ka sakabeh 

Kamurahan jeung Ka-asihannana 

Nu Maha suci, 

ngaraos ngaraji nepi karasana pisan 

ku sorangan…..

Raosna estu 

taya geusan ngalahirkeunnana, 

sabab moal nepi ku carita, ana ku urang kasurti, 

tangtu urang bisa ngaku kalawan yakin 

yen “enyana” 

KALAM Nu Maha Suci teh “ECES” henteu cenah deui……

Saperti kieu bae, 

cacakan diri nu sagir (leutik), upama 

panon jeung awasna, 

ana nuduhkeun ka Isun, 

estu kalawan nyatana, 

nuduh kanu 

beureum, 

koneng, 

bodas reujeung 

hideung, 

gede leutik, 

panjang ponduk reujeung sajaba ti eta, 

tara jeung pokna ku lisan, tapi estu wujud pisan eces lain beja deui. 

Nya kitu 

tuduh ti Rosul 

estu puguh Rasa wungkul, 

nu teu make ucap deui, saperti: 

Rasa urang nu nuduhkeun amisna gula, 

haseumna cuka atawa panasna seuneu, 

estu reujeung ka-rasana.

Lamun mahluk teh enyaan, enggon-enggoning ngaku kamanusaan, 

anu tangtu dunyana tengtrem, 

nya kitu mun sarerea, dunya gede ge geus tengtrem .

Mun 

“hirup’ boga pamilih, 

nyaho nu bau jeung 

nu seungit.

Mun 

“dengena” geus dipake 

(nurut kana parentah ti kalamulah).

Mun 

“nenjo” jeung tingalina (nyaho)

Mun 

“ngucap” jeung prakna digawe.

Mun 

“eling” jeung ingetan (sakabeh lampah nu geus karasa matak cilaka poma            ulah dilampahkeun deui, jieun conto).

Mun 

“Suci” enggeus nyareat, 

di donya moal aya kasangsaraan, 

jeung sasama 

tangtu repeh-rapih, 

hirup moal kakauman (rasis); tapi 

lain lobanu nggeus ngaku-ngakuna 

jadi ahli sareat? 

puguh ari anu ngaku mah loba, 

tapi ngakuna teh 

kakara semet ngaku wungkul, nu dipake agul teh kakara tepi kana migawe aturan beja, cenah ti jelema keneh, sakaumna-sakaumna. Buktina 

panon jeung awasna 

geus nuduhkeun ka nu sangsara, 

tapi kakara semet nenjo 

ari taringalina mah loba keneh anu acan, 

sabab mun tingali mah meureun nggeus prak nyareatkeun naon-naon nu dituduhkeun ku Rasulna, lolobana mah 

ana boga bahan 

anggur hayoh nyarieun adegan anyar, 

tihangna lain agama, 

tapi ku kai jeung awi, marukana ari 

adegan Pangeran teh eta, 

teu tingali 

adegan Nu Maha Suci mah, meh raruksak, 

kalahiran jeung kabatinnana ku manehna 

di karajeunkeun.

Mun 

“Suci” enggeus narekat, meureun 

ahli juru pitutur teh 

geus rarukun, 

pada aringet ka dulur, 

jeung sasama 

pada daek rukun, 

ihtiar jadi Wiji, 

nu goreng pek dihadean 

sarta moal sabalikna, 

si jahil dibere jalan, narekabna nu bener 

ge dijahilan, 

atuh nu tangtu nu bener ge laun-laun 

jadi kasurupan, 

ngomong jeung lampahna oge jadi beda, 

beda jeung adatna 

tadi nya tuluyna 

ceuk nu teu nyaho mah 

osok disarebut 

kawas nu ngaco.

Mun 

“Suci” hakekatna enggeus karasa 

nu tangtu loba 

kanyaho, 

nyaho estu lain beja, 

moal cenah deui cenah deui ….

Marifatna, 

da puguh geus “nganyahokeun”, 

nyaksian jeung nekadkeunnana, 

yen euweuh deui 

Pangeran anging 

Anu Maha Suci jeung Rasululah teh eta “Utusannana”…..

Mun mahluk 

geus baroga rasa (Sahadat), dunya tangtu beresna, 

tapi lamun kakara semet omong keneh mah, 

bukti geus rebuan taun 

kalah beuki kusut, 

bukti nu mawa omongannana oge carang langka anu bener, lolobana mah 

wungkul beuki ngariruhan, ngaradon nepa-nepakeun jahilna, 

elmuna kawas elmu sihir 

bisa sulap 

malikeun mata jelema, buktina 

loba jalma jadi poho, 

poho ka rupa jelema, sumawonna ka baraya, 

ka dulur ge rek ngagempur, ngan 

sirikna teu ngadukeun hulu bae, 

ka Karuhun wani nguntab 

teu boga rasa rumasa, marukana 

manehna asal ti mana. Tahayul 

dijieun angkeuhan, 

maca ieu maca itu, marukanna 

padu ngomong 

geus bisa meunang ganjaran.

Coba 

lamun geus 

“Nyembah Hyang”, 

ngariblat (taringali) kana sakur nu dumadi 

pada ngarti 

pada surti, 

yen kabeh anu gumelar 

estu 

ka-Agungan Nu Maha Suci, meureun 

mahluk moal arek kumawani, kumalancang, 

ngagogoreng jeung ngaruksak 

kana 

ka-Agungan Pangeran, 

waktu lima dipilampah:

1.     Waktu hirup 

daek ngawijudkeun hade.

2.     Waktu ngadenge 

daek ngadenge nu Wujud.

3.     Waktu nenjo 

daek nenjo ka nu wujud.

4.     Waktu ngomong 

daek ngomongkeun nu wujud.

5.     Waktu eling salawasna daek inget ka nu wujud …….

Takbirna moal ngalahir, ngagedekeun karumasaan, 

Rasa 

dijieun panutan, 

Tobatna ulah rek deui-deui milampah jalan nu salah, lamun bisa ngalampahkeun kitu.

TEU WUDU : 

Pakean baresih 

(laku lampah sing hade), bersih sungut (ucap sing hade), 

bersih ceuli (denge sing hade), 

beresih panon (awas sing hade) 

beresih irung (sing seungit), beresih leungeun (leungeun sing hade, 

ulah hayang nyokot nu batur, komo mun dipake teuteunggeul mah), 

beresih suku (sing bener aya laku lampah), mun dipigawe buahna tangtu karasa, melak hade tangtu buahna ge hade, mun hade tangtu salamet, mun salamet 

tangtu Raos, 

Raosna ti Rasululah…

Mun ngarasa beungeut perong, urut dipolas poles, sibeungeutan masing beresih, 

paribasa ulah kandel kulit beungeut, 

masing boga kaera, 

ulah ngan resep ditungtun, baleg lamun enggeus harti……

Kacaduwan ti Karuhun 

omat ulah dipigawe, 

sakur nu aya matakna, nyilakakeun kana diri, 

rumah tangga kitu deui, bangsa katut lemah cai, 

ulah sarue jeung domba, matak rugi harta harti, di dunya pada ngahina….

Kapamalian ge kitu, 

tata jeung basa pek pake, ulah rek ngarasa hina make kaboga pribadi, 

gening tata basa deungeun, diparuja-paruji, 

dipujana disusuhun, 

dipuji dipandang suci, 

loba tingkah anu owah, 

owah sagala-galana, 

ka kolot bet jadi wani, 

ka Karuhun sumawona, sajarah dewek mah lapur teu cara sajarah batur, 

dipake agul adigung, diomongkeun unggal lembur, caritana mikat batur, 

teu harti basa Karuhun, nya-eta luluhur urang.

 

Buhun hartina baheula 

nu jadi bibitna urang, 

mun poho kadinya, 

geus tangtu 

basa jeung bangsa, 

turun moal aya harga, 

urang na oge nya kitu, 

ka dieu geus ngalainkeun, siga jalma nu teu puguh, 

teu puguh mana bapana, naon pingaraneunnana ….

tah sakitu hartina pamali, 

bisi maneh acan terang …….

Sakulah lain sabalong, 

tapi 

sing sakulah-sakolih 

jeung sasama 

mahluk Pangeran 

guna migawe nu bener, 

ari contona kapan 

geus nyata, 

sakabeh anu dumadi, 

nu dijadikeun ku 

Nu Maha Suci 

estu sakulah-sakolih, 

da lamun nu dumadi henteu sakulah-sakolih, 

dunya teh moal bener, 

seneu, 

cai, 

angin jeung 

bumi 

katut jeung 

hawa-hawana 

geus mere conto ka munusa sangkan daraekeun rukun, diri maneh oge 

dunya anu leutik, 

kapan sakitu rukun na 

”Sa-adatna” ari manusa mah tangtu ngarti 

yen kuduna boga rasa. 

Waktu limana 

ngawujudkeun 

kalamna Pangeran 

nu make lantaran ku pancadria. Tulung-tinulungannana ku maneh mereun karasa 

ti leutik nepi ka gede, 

ti budak nepi ka kolot, 

ana boga karep, 

Wujud jeung Rasa 

nu di maneh nu migawe 

sarta oge nu nyumponan kahayang maneh, 

Ngaji rasana 

sing sacara nu 

di badan maneh, 

gening lamun maneh kapireupeunan 

leungeun maneh teu dititah deui geus buru-buru nulungan (ngarontok) 

ka nu keur manggih kacilakaan, 

mun eusi dunya pek kitu, nurutan sacara dirina, meureun kabeh 

Munggah jadi Hiji, 

ngahiji di Adegan Pangeran, nu pinuh ku 

raos 

wungkul. 

Turutan atuh 

diri 

maneh teh, 

da eta 

guru 

maneh nu mursid teh, 

da 

luareun diri 

mah ngan sakadar 

pa-guron, 

jeung eta mah ngan sakadar sasama hirup, 

nu pada gumelar 

di alam pawenangan, 

aya carios Karuhun nu kieu: “Lamun teu nyaho ka diri, tuluyna rajeun kasasar, 

lain kasasar karampa, 

tapi sasab, utrak-atrok neangan Suci kaluar, 

teu nyahoeun nu Suci mah nya-eta 

Nu Neangan nana, 

tuluyna tuturut munding, 

wani nuduh ka nu lain-lain, majarkeun : 

Pangeran teh nu linggih dina korsi gading. 

Nuduh 

Rasul ka jelema, 

kitabna jieun jelema, Malaikatna jangjangan, Takdirna diukir-ukir, Kiamatna jaga-engke, 

teu kaharti, 

teu ka surti, 

ti budak nepi ka kolot, 

kulit seger jadi peot, 

huntu pageuh jadi lemong, umurna terus mondokan , nyungsi deukeut ka kiamat, dunya leutik teu ka timu, 

sok komo dunya nu gede, bongan 

teu ngujur ka kujur , 

teu ngimbangan kaawakan ngancokeun jaganing engke, ka-Rohmanan ka-rohiman 

ti Pangeran teu karasa, 

teu nyahoeun Rohman-Rohim teh Nu Suci, 

suci ti Nu Maha Suci. 

Ngan palebah dieu 

jadi teteguhan, 

mun kapanggih jadi nyaho, mun nyaho nya jadi harti, mun harti boga pamilih: Jawana, “Adohe tanpo wangenan”, 

ceuk Sundana Jauh taya geusan ngukurna bedana Gusti jeung Kawula, 

sabab 

Nu Suci mah 

nu dijadikeun 

ku Nu Maha Suci, 

jauhna lir 

upama Gula jeung Amis, 

ari Gula mah wujudna 

jeung ari Amisna mah Rasana……

Kabeh ge Wujud Anjeunna

Kabeh ge Raos Anjeun

Kabeh ge Kitab Anjeunna

Kabeh ge Tekad Anjeunna

Kabeh ge Takdir Anjeun

Kabeh ge Kiamatna ku Anjeunna

Nyata 

Wujud tur Agungna, 

sabab 

wujud nu gumelar katut karasa-rasana 

estu 

nyata 

ka-Agungan nana…….

Atuh ari 

percaya 

teh ulah kana “cenah” , 

bisi moal ajeg, 

ana teu ajeg baroraah 

arek Iman……

Ari percaya kudu 

ka nu wujud jeung rasana, saperti 

nyaho kana gula jeung amisna, 

lamun nyebut gula pajar haseum, 

eta ngarana bohong 

ana bohong eta ngarana owah, 

bakating ku mindeng owah tuluyna jadi teu eling, 

ana teu eling jadi poho, 

ana poho ka Karuhun 

ge wani, 

ana wani ka karuhun 

ka guru oge teu nurut, 

ana teu nurut ka guru, 

ka ratu ge nyieun wani, 

ana wani ka Ratu, 

ka Pangeran oge nyieun cara kaulinan.

Palebah dieu mama ngingetan : 

Ulah arek wani-wani moyok ka sasami mahluk 

sabab kabeh 

dijadikeun ku Anjeunna, 

jadi lamun maneh moyok, 

eta ngandung harti “lain” moyok kana dadamelan nana bae, tapi sarua jeung moyok ka Nu ngadamelna, 

komo lamun wani nyebut “kupur, kupar, kapir” ka batur eta mah estu eces 

yen manehna ‘anu murtad”…… sabab 

Nu Suci mah sok Rukun, Ngiblatna 

kana Adegan nana Pangeran, Tulung-tinulungan, 

Rumasa, 

Ngarasa Sa-Wujud 

(ana Rukun = Islam…..

ana Islam = Rukun)………

Iman lain kana beja 

tapi ka 

Nu Wujud jeung Karasa, nyebut gula ka wujudna nyebut amis ka rasana….

Ari alifna alif nu lempeng, bener cara ti Loh-mahfud, mujina ku geus ka aji, 

yen enyana sadaya puji teh ka-Agungan Gusti, 

lahirna tara hayang kapuji, sumawon dilagu lagu, 

hayang kadenge ku batur, sieun leungit pamujina.

Welas asihna 

ka sasama mahluk 

cara ka diri pribadi, 

tara sok ngawilah-wilah, 

da geus nyaho yen 

Gusti teh welas tur asihna estu ka sakabeh anu dumadi, lir upama ka nyaahna dalang kana golek nu sakotak, 

ti Cepot nepi Ratuna pisan estu sarua bae, 

ka panayagan, gamelan katut laguna, 

henteu meunang aya nu salah, 

sabab 

lamun salah goong bae, 

aya matak ngarobahkeun kana lagu ……

Nya kitu laguna Kamanusaan lamun salah eta matak 

teu ngeunah, 

henteu genah ka 

nu ngajamanan, 

ngarasa yen hirup 

henteu ngalagu. 

Raosna henteu kapanggih, 

ka Wujudna henteu eling, 

Kalam weleh henteu katimu, tuluyna atrok-atrokan, 

lagu deungeun ditariru, ngagolek maen rebana, 

susah ngadalangan nana, paling surup kana igel (parigelna) buta hejo 

resep ngudag-ngudag beja, ngungkab2 bangsa cenah….. 

Kumaha lamun kapanggih 

ku tukang jahilna 

tuluy na budi dipake nukeuran harti, 

harti soteh lain harti nyaho, 

tapi harti jahil, 

nu pangartina ngan ngarah, nya tungtungna budi urang teh meakeun lahir, 

beak sawah beak imah, 

beak ka basa-basana, 

ana diganti ku harti batur 

ti si tukang caritanah (cenah) bukti loba nu jadi ngaco, ngomongna jadi teu puguh, ngadak-ngadak kasurupan, ganti adat 

ganti sipat, 

adat nu ti luluhurna oge 

ku manehna rek di robah, marukana ari adat teh 

lain ti Kodrat, 

ibarat manusa rek dijieun anjing, 

asal moal bisa jadi 

najan haben dipulasara, didangdanan, diganti ngaran jeung ngomong, 

nu nyaho mah tangtu nyebut si eta asal-usulna,

 lir upama bangsa Emas, ayeuna dijadikeun Ali, 

ceuk nu nyaho 

tangtu nyebut Ali Emas, 

emas keneh, emas keneh, sanajan dijieun tasbeh atawana 

emas kawin, 

emasna 

teu leungit-leungit………

Dina suluk wawacan 

“Prabu Angling Dharma”,

 nu ngagaduhan Aji Dipa teh Anjeunna …..: 

ari hartina Prabu teh nya-eta Ratu Rat = Jagat, 

Tu = Tuduh……

Angling (angelingaken) = ngelingan ku kanyataan nana, 

awas, 

rungu, 

angseu jeung 

ngandikana 

estu aya di Anjeunna….

Dharma = Laku nu utama (hade….

Aji Dipa nu di pupundi, 

ari hartina Aji Dipa nya-eta Elmu papak 

(Ratu ngaraos uyah teh asin, pangarit oge nya kitu). 

Naon nu papak teh?.........

RAOSNA.. 

Saha nu teu butuh ku Raos?...

Panutupna mah, 

nya kudu nyaho jeung ngarti “HURUF” 

nu gumelar 

nu asal ti Loh Mahfud, maksud-maksudna nu dijadikeun 

ku Pangeran….

Saha nu bisa nerangkeun Aji-Dipa ku carita? 

Bisa nerangkeun 

haseum ku carita? 

Naha beunang ku peupeureundeuyan?

Cagap atuh seuneu teh, 

letak atuh cuka teh, 

geura panggih “Ajina…..

Ari dharma nu utama, 

nya-eta maneh masingna sabar, 

leukeun ngolahkeun diri, reujeung ngamumulena, 

ulah cara nu pohoan, 

inget teh ngan, 

kumaha sawah, 

kumaha duwit, 

kumaha kabogoh, kumaha-kumaha, 

uteuk jeung hate 

dipake gudang kumaha, 

tapi ari 

ngumaha 

mah tara, 

rajeun ngumaha 

make nanya batur, 

teu inget 

ka Nu ngumaha, 

usik malik teu ngarasa, 

inget teh ngan kana palu, 

teu malire kana leungeunna, keris dipanjang punjung 

teu curiga ka Nu ngajunjung, 

cing atuh KUMAHA SUCI? naha bisa digawe 

lamun lain kumaha nu suci?

 bisa ngangkat palu 

lamun leungeun teu mangangkatkeun?

 Bisa hasil maksud 

lamun ngan ngomong 

bae di pangkeng? 

Tangtu diri maneh oge ngajawab bari godeg, 

najan teu ngomong oge tangtu kaharti, 

godeg teh nya-eta hartina: gaib –

heran 

 aneh…….

Maneh nyebut 

Pangeran teh Allah, 

diri ge tuluy ngaenyakeun, 

nyaksi ku unggeuk, 

nu hartina = enya, 

enya,enya …..

ari kaharti 

naha rek tuluy bae kitu, 

atawa rek nojod 

nepi ka teu elingna? 

Kade bisi teu eling pisan 

nepi ka wani nyebut Pangeran ka nu teu Wujud (nga enya keun ka nu lain, nga lain keun ka nu enya)

…..Suwung nu dituju, tungtungna pok bae ngomong: “duka teuing 

ka dituna mah, 

kumaha Pangeran bae”

, nepi ka kituna 

kapan ari bakating ku teu kapanggih mah….

Jeung maneh masingna sabar, 

leukeun ngolahkeun desa katut pangeusina 

supaya salamet, 

ulah cawadeun Pangagung……

Tawekalna mun manggih cocoba, 

nu moyok cara satria geura anggap nasehat, 

mun kawas buta anggap mamala, 

mun dipuji komo kudu ati-ati…………

Sunda disarebut sundek, 

ulah dipake nyeri ati, 

da enya Sunda mah sundek, sundekna ku henteu bisa, 

teu rumasa ieu aing, 

usik malik ngarasa 

ku Maha Suci 

jauh tina kumaha duit, kumaha anu kumaha itu, sabab 

geus karasa, 

ngumaha ka dunya teh 

loba nu kasurupan 

ku si beureum .

jadi gede ambek, 

kusi koneng 

jadi lieur, 

ku si bodas 

jadi sedih, 

ku si hideung 

nepi ka paeh rasa-rasana 

cindekna mah teu eling bae, ana teu eling? 

Kumaha?...

Allah tobat, 

naha tobat ka Allah? 

Nya tuluyna sakitu geus cukup pasihan ti Pangeran, make hayoh 

marenta duwit, 

marenta awewe geulis 

menta emas jeung inten…..

Jadi enya gaib ari dadamelan Pangeran mah geuning……

Nu lolong rasana, 

rajeun leumpang ari ditungtun ku batur………….

Nu torek rasana, 

rajeun ngalieuk ari ditowel ku batur……

Nu rasana geus teu ngambeu, estu teu boga pamilih 

si jahil disebut Suci (seungit), ari Karuhun nu di pikaseungit ku sarerea, 

wawangina nyebar ka sakuliah dunya, 

jelema katut kebudayaan nana 

estu pikabitaeun batur, disebut bau, 

komo nepi ka aya nu nyebut  (teu boga kasopanan sagala)

……Nu pireu rasana, 

rajeun ngomong ari dipapatahan ku batur, 

ana bisa saeutik-eutikeun 

ka bapa oge make basa ti batur, 

nya tuluyna ka Pangeran oge make ngomong ku basa ti jelema anyar, 

tatanya kitu keneh, ngadak-ngadak nganyar-nganyari, 

tata basa nu sorangan kalindih ku nu kumaki, 

kawas jalma nu teu puguh wewedalan nana 

poho  ka geusan ngajadi, ngaku ka karuhun batur, 

nu sorangan dilainkeun 

jega budak euweuh bapaan, naon pingaraneun nana?

Tah  kapan nepi ka kitu ari jelema nu geus owah, 

owah sagala-galana, 

ana tuluh beuki maceuh, pager batur ge dirumpak, 

ana dibere nginjeum  sok tara daek mulangkeun, 

ka indung bapa teu eling, karuhun direken sigung, 

ka Pangeran oge wani, majarkeun nyieun  perjangji, ka Pangeran carita hartina tembang, 

didituna mah ngalagu, dedengekan di tabeuhan, geus peurih beuteung dalahar, 

kadaharan rupa-rupa, kadaharan beunang milih, 

nu loba nguwatkeun sahwat, ngudag-ngudag pangabogoh sifat cinta ampir leungit, tuluyna ngajadi kejem, 

ka pibaraya teu ditoleh, aragulna ti ayeuna, 

sawarga enggeus diaku, malah ngaku bisa mawa batur.

Lantaran kabita ku caritana, bukti loba jelema nu katipu, lain ngan dunyana wungkul, tapi aya kajadian anu ngahajatan anakna parawan ka aki-aki, 

nya tuluyna loba jalma nu teu puguh, 

rumah tangga karusut, 

di kampung jadi baringung, desa taya komarana…… 

ku ayana anu kitu loba jalma kabogana ampir beak, 

jeung baraya henteu campur, laun-laun henteu akur, 

teu daraek merlukeun parentah jeung kapentingan Nagara henteu cara ka si Jahil, imah sawah ge dijuwal, anjuk hutang dibelaan….

Nu matak ama talatah ka anak ama di ditu, 

ka Kolot omat 

masingna koloteun 

ka ki Amil sing jongjon getol amalna, 

Ki Katir nu ngabantuan, 

Ki Kulisi pangjagakeun nu balener, 

bisi si Jahil ka lembur, talingakeun bisi ngarah jeung ngarinah, 

nu temahna aya matak ngaruntagkeun desa katut pangeusina……

ari ka RAHAYAT mah eta kumaha maneh bae, sabab maneh nu jadi LULUGU….

Pandita : Ari pikeun mama mah anu tangtu satungtung masih diayakeun umur sarta bisa keneh cumarita moal weleh nya nganasehatan ka maneh, ari sababna teu aya lian sugan maneh ka hareup bisa migawe eta nasehat ku prak-na, dimana sok diprak-keun anu tangtu aya kajadian nana, eta kajadian geus moal salah deui, lamun melak goreng buahna tangtu goreng, sarta sabalikna lamun melak hade tangtu buahna hade deui.

Isoen : Sanes mama, sateu-acanna sim abdi wangsul aya anu bade ditaroskeun ka mama, kitu oge upami karujukan …….sareng upami tiasa diterangkeun ku lisan nya-eta :

Naon ari hartosna Nur Allah? Naon ari hartosna Nur Muhammad?

Naon ari hartosna Nur Cahya?

Pandita : Ieu pertanyaan maneh ku mama dijawab, tapi lamun salah ku maneh geura salahkeun, 

ari sababna maneh oge tangtu nyaho 

kana KECAP Allah, 

eta teh basa Arab, 

ari di Sunda keun nya-eta

 Nu Maha Suci tea……

ari NOER di Sunda keun mah eta hartina: 

TERANG atawa NYAHO,

 

jadi lamun maneh geus ngaharti mah kana Aji Dipa anu geus diterangkeun tadi, sok moal salah deui maneh teh tangtu nyaho 

NAON arti Allah teh? 

lamun geus nyaho, 

lamun geus nyaksian 

lamun geus nekad keun 

yen euweuh deui Pangeran anging Allah (La illaha illalah) tah eta teh 

NUR Allah….

Ari Nur Muhammad … 

Nur = 

Nyaho = 

Nyaksian = 

Nekadkeun

                        

Muhammad = 

Utusan Allah = 

Kekasih Allah.

Ari Muhammad teh 

Manusa nu migawe kamanusaan.

Ari Muhammad teh 

Wali nu migawe kawalian nana……

(sok nulung ka nu butuh, sok nalang ka nu susah, sok nuduhkeun ka

nu teu nyaho, nganteur ka nu keueung).

Ari Muhammad teh 

Nabi nu migawe kanabian nana……

(ari mere terang sok eces/wujud tara make cenah, 

cara panca dria ka

urang, tara bohong)

Ari Muhammad teh 

Rasul, nu migawe karasulan nana ……

(ari mere terang sok jeung karasana oge lain cenah, 

cara rasa nu di urang, 

asin nya asin, 

amis nya amis, 

jeung satuluyna)

Anu matak lamun maneh geus 

harti 

atuh sing boga “budi”.

Ari Nur Cahya ….

Nur = 

Nyaho = 

Nyaksian = 

Cahya = 

Beureum – 

Koneng – 

Bodas – 

Hideung.

Nu adatna Panas, 

nu sipatna Beureum, 

eta enggon nana “seuneu” , nafsuna “amarah”  = ka-Hewanan

Nu adatna Ngahiliwir,

nu sipatna Koneng, 

eta ngaran nana “angin” nafsuna “luamah” = Ka-dunyaan.

Nu adatna Ti’is 

nu sipatna Bodas, 

eta ngaranna “Cai”, 

nafsuna “sawiah” = ka-Robanan.

Nu adatna Tetep, 

nu sipatna hideung, 

eta ngarana “bumi” 

nafsuna “mutmainah” = 

ka- …..?

Lamun Mutmainah 

kaeusian ku anu tilu nafsu anu di luhur sarta 

leuwih ti mistina (teuing) 

eta ngaranna 

ka-Setanan.

Ayena

Lamun maneh geus terang (Nur) = 

tangtu maneh 

Nyaho 

Nyaksi jeung 

Nekadkeun nana 

Mangeran ka Allah 

ku milampah pagawean nu Wujud-na hade sarta berguna keur sarerea!!!

Geura tembongkeun Cinta, sacara Allah ka Mahlukna!!!

 Sacara Bapa ka Anakna!!!

Geura pandang sakabeh Mahluk sacara 

ka diri na pribadi!!!

Da nyaho Pangeran teh Welas jeung Asihna estu teu ngawilah-wilah!!!

Mun geus terang yen 

KN Muhammad teh 

Utusan Allah.

Mun geus terang ka :

KN Muhammad teh 

Manusa nu bisa migawe ka-Manusaan nana.

KN Muhammad teh 

Wali nu bisa migawe ka-Walian nana.

KN Muhammad teh 

Nabi nu bisa migawe ka-Nabian nana

KN Muhammad teh 

Rasul nu bisa migawe ka-Rasulan nana.

Sok berbudi atuh ! ! !

Nur Cahya :

Ulah leuwing teuing 

ulah kurang teuing 

make 

seuneu, 

angin, 

cai jeung 

bumi ….

sabab lamun kurang maneh tangtu pinanggih jeung gering (teu cageur …..) 

Nya nu kitu lamun leuwih teuing, 

bisi nafsu maneh kaleuwihan teuing, 

ana kaleuwihan tuluyna sok : 

ka-Hewanan =GU-magah, ka-Dunyan = GU-minding, ka-Robanan = GU-masep (gu-meulis) 

tuluyna sieun ku barang paeh, mi-Allah ka barang paeh, manutan ka barang paeh, 

Nu sok ruksak di pi-iman, bangsa bohong digedekeun, hirup pinuh ku pangalamunan ana tarik teuing ngalamun nya sok rajeun ka surupan, poho ka diri pribadi, 

boro raah ka Pangeran, 

lali basa lali bangsa, 

lali sa-gala-galana, 

tah nu kitu disebutna ka-Setanan.

Sing harti atuh 

 pagawean geusan pikiraneun, 

engke ari kadieu deui rek ditanya, sarta maneh kudu bisa nerangkeun nana, kieu :

 Di dunya ku ayana 

seuneu , 

cai, 

angin jeung 

bumi 

geus ngajadikeun 

ayana 

sri 

tatangkalan nu ngarandung sari ….. 

Tina cai 

bisa ngajadikeun ayana uyah rasana? …..

Baheula Karuhun urang 

pang na teu pati susah 

cara urang ayeuna, 

sabab cek pamanggih  nu baheula 

nu bisa ngajadikeun 

raos 

teh nya-eta 

uyah 

lain bae 

sri, 

sanajan manusa oge 

ari teu uyahan mah ….? 

Ari urang ayeuna carang nu mikiran 

raos (rasa) 

tapi ka-lolobaan nana ngan susah 

ku mikiran deungeunna, 

enya kitu? 

Lamun ku maneh geus kaharti, 

maneh moal wani nyebutkeun yen 

Karuhun urang teh bodo, jeung moal boga rasa maneh leuwih pinter ti Karuhun maneh, 

naha ari 

raos 

teh ku sapedah loba deungeunna ?.....

Geura pecakkan 

sari – rasa – tunggal  

(satria satunggal) = 

hijikeun 

uyah jeung sangu 

tutug ngaranna, 

bisi aya anu acan  

ngaraosan 

jeung nu acan 

nyahokeun 

maneh sing daek 

karana Allah 

pang-nutug-keun….

ngelmu oge tutugkeun atuh, geura prak digawe, 

ari pameuli na mah, 

euweuh deui 

ngan diri maneh, 

titipan ti 

indung 

bapa 

geura mumule ……………

Geuning bareto kolot maneh  geus carita ka maneh hareupeun ama, mun teu salah kieu :

“ Isun “ mama jeung ibu sa-acanna ninggalkeun ka maneh, rek ngawaris barang anu pohara berguna keur maneh, sajabana ti 

pangarti 

ti sakola jeung ti pasantren, nya-eta 

mihape 

diri maneh

 sing salamet, 

karana lamun diri maneh teu salamet mah 

eusi dunya

 ku maneh 

moal karasa

 kani’matan nana 

komo 

sawargana jaga …

Sakiitu

bae, ulah loba teuing dongeng, 

bisi poho deui, 

hartikeun 

bae heula, jeung meujeuhna urang 

netepan, 

da 

wajib 

urang 

manusa :

Netepan Kamanusaan !

Netepan Karahayatan !

Netepan Kapangkatan !

Nyatakeun jugjugeun urang

 …..Emas nu sigit (nu hade) masing kapanggih

 …..Jucungkeun tekad nu hade…..

Ulah unggut kalinduan, ulah gedag ka-anginan, jati ulah kasilih ku junti, bisi cara tangkal Bungur, kacicingan ku mangandeuh, mang-puluh-puluh taun lilana, ana geus sidik kapanggih, bungurna ngan kari lunggul, henteu dahan henteu daun, nu ngajegir asalna mangandeuh tea, gede tangkal gede dahan, hieum ka daun-daunna, ngarana “Ki-Arah-Wana”. Waktu tadi bungur dipake kalangenan, ari ayeuna geus jadi kiara leuweung, pinuh ku jurig jeung iblis, nu sok ngaririwaan jeung ngageringkeun jelema, 

estu matak gila nenjo, 

beda adat, 

beda sifat, 

beda ka ngaran-ngaranna sidik lain bungur tadi …..

Ayeuna mah geus tepi ka waktu, meujeuhna geura heg balik, binih ti mama ayeuna bawa, pelakeun deui di ditu, ngan ulah luhureun batu, bisi binih henteu jadi, ngan kade bisina linglung, ulah poho tapak tadi, ku mama di du’akeun, sing salamet diri, rumah tangga katut saeusining desa, ginanjar salawasna, ku Pangeran Nu Kuasa..

Mun patepung urang jaga, sugan pa-amprok papanggih, Nu Raos urang dongengkeun, pituduh di ka Wujudkeun….

“Aji-Dipa” 

rasa batur jeung urang 

sing pada “Raos”n-na.

Kumambang Lampah Isun

Eling-eling mungguh nu 

hirup di lahir,

henteu meunang pisan

jahil, dengki, nganyenyeri

ka sasama mahluk Tuhan

Tekad, lampah, boh ku ucap oge sami,

sareng sawangsulna,

mungguh sarat nu utami,

kedah murah buka tangan.

Kitu deui resep nulung nu prihatin,

mideudeuh nu susah,

eta Dharma nu sajati,

saratna kamanusaan.

Aji-Dipa sanes 

elmu bangsa junti,

tetes asli Jawa,

JAWA teh hartina: “HARTI”

nyaho ka Purwa – Daksina …..